Арпаөзен петроглифтері
Қола дәуірі, ерте темір ғасыры, орта ғасыр петроглифтері мен XVIII–XX ғ.ғ. қазақ суреттері. Арпаөзен шатқалының жартас суреттері Қаратау жотасының терең емес шатқалының бойындағы жартастарға, теңіз деңгейінен есептегенде 950 м биіктікте салынған және Оңтүстік Қазақстан облысы Созақ ауданы Шолаққорған ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 30 км жерде орналасқан.
Петроглифтер алғашқы және біршама кейінгі уақыттағы тұрғындардың дүниетанымын көрсетеді. Қола дәуірінің пұтқа табынушылық наным-сенімдерімен және жалпы адамзаттық құндылықтармен байланысты. Петроглифтер Қазақстанның қола дәуіріндегі тайпалары, сонымен бірге сақ, түркі тайпаларының этникалық тарихымен және Қазақстанның орта ғасырдағы өнерімен байланысты. Суреттер б.з.д. ІІ-І мыңжылдықтардағы Қазақстан тұрғындарының мифологиялық түсінігін бейнелейді.
1973 ж. Оңтүстік Қазақстан кешенді археологиялық экспедициясының Қаратау отряды (жетекшісі М.Қ. Қадырбаев және қызметкер А.Н. Марьяшев) ескерткішті ашып, зерттеді. Арпаөзеннің ашылуы Қазақстан петроглифтерінің алғашқы ғылыми негізделген кезеңдеуін жасауға мүмкіндік жасады.
Арпаөзен – Қазақстан аумағындағы ғана емес, Орталық Азиядағы ең ірі және ежелгі петроглифтер шоғырының бірі. Нысан Қаратау бөктерінде орналасқан. Суреттер суы тартылып қалған өзен арналары бар бірнеше шатқалдарда орналасқан және 3-5 км-ге созылып жатыр. Суреттердің жалпы саны – 3 мыңға жуық. Петроглифтер қара және қоңыр түсті реңде тотыққан тегіс тастардың бетіне қашалып салынған. Суреттер сюжеті жағынан әртүрлі және өзінің ақпараттарымен қызығушылық тудырады. Біршама ұзын шатқалда осы аймақтың ежелгі тұрғындарының культі мен дүниетанымы бойынша құнды ақпарат қалдырған ең маңызды сюжеттермен көріністер салынған. Шатқал ішінен 8 суреттер тобы анықталады. Петроглифтер әр түрлі уақыттарға жатады. Оның басым бөлігі қола дәуіріне тиесілі. Мұны арбалар, жынысы көрсетілген адамдар мен жойылып кеткен тур- бұқалардың және көзілдірік тәрізді белгілердің бейнелері куәландырады.
Культтік көрініс желісімен байланысты бейнеленген петроглифтер аса құнды болып табылады. Суреттер бойынша сараптасақ Қаратаудың ежелгі тұрғындарының өмірінде бактриандық түйелер үлкен маңызға ие болған. Өзеннен жоғарғы жатқан жартастың төменгі жағынан аяқтары айқасқан түйенің ірі (185 см) тұлға суреті табылады, ал жанында одан кішірек түйелердің басқа да суреттері қашалса, олардың астыңғы жағына табынып жатқан кейіптегі қолдары жоғары көтерілген адамдар қашалып салынған. Түйе культі жөнінде қола дәуірінде жұмысқа жегілген негізгі күш қызметін атқарған түйе керуендері бар көптеген көріністер дәлелдейді. Діни дүниетанымдары басқа да суреттермен, мысалы қолдарына асатаяқ ұстаған адамдар тұлғасымен (абыздар бейнесімен) байланысты. Осы сияқты асатаяқтар уақыт өте келе биліктің белгісіне айналады.
Суреттердің біршама кейінгілері сақ дәуірінікі болып табылады. Шатқалда қола дәуірінің суреттерін жауып тұрған аң стиліндегі суреттер бейнеленген палимпсест (алғашқысы өшіріліп, жаңасы салынған) ізді бірнеше көрініс бар. Ортағасырлық суреттер аз, бірақ ХІХ ғ. соңындағы білтелі қару мен садақ атушылардың бейнесі салынған петроглифтер оңай ажыратылады.
Аталған шатқалдан петроглифтерден басқа қола дәуірінен бастап жаңа заманға дейінгі уақытпен мерзімделген көптеген қоныстар мен қорымдар анықталды. Арпаөзен Қазақстанның ірі ескерткіштерінің бірі болып табылады.
Туризм нысаны.
Деректер
Кадырбаев М.К., Марьяшев А.Н. Петроглифы Каратау. – Алматы: Наука, 1977. – 230 с.
Кадырбаев М.К., Марьяшев А.Н. Петроглифы Каратау. – Алматы: Археология, 2007. – Изд. второе. – 147 с.
Марьяшев А.Н., Потапов С.А. Некоторые вопросы хронологии и семантики петроглифов эпохи бронзы // Современные проблемы изучения петроглифов. – Кемерово: КемГУ, 1993. – С. 133–142.
От Алтая до Каспия. Атлас памятников и достопримечательностей природы, истории и культуры Казахстана. Отв. ред. И.В. Ерофеева. – Алматы: ТОО “Fond Design”, 2011. – Т. 2. – 728/1 с. – С. 615–621.