Аппақ ишан мешіт-медресе кешені
Аппақ ишан мешіт-медресе кешені. XIX ғ. екінші жартысы – XX ғ. басы.
Шаян кентінің батыс шетінде орналасқан (ОҚО, Бәйдібек ауданы). Медресе ғимаратының бітеу оңтүстік фасады ескі зиратқа қараған. Мешіт пен дәрісхананың негізгі фасады тұрғын үй құрылыстарына бағытталып орналасқан.
Аңыз бойынша архитектуралық кешен бастапқыда осы жерде болған қам кесектен тұрғызылған мешіттің орнына салынған, нәтижесінде осы күнгі монументалды ғимарат пайда болады. Оның жанынан жеке архитектуралық көлеммен бөлінген медресенің өзі мен дәрісхана ғимараты тұрғызылған. Мұнарасы да болған, оны 1930 ж.ж. бұзып алған. Тұрғындар арасында жүргізілген сауалнамаға сәйкес Шаяндағы медресе құрылысын ХІХ ғ. орта тұсында Қасым ишан деген кісі бастаған. Ол өмірден өткеннен кейін құрылысты оның ұлы Сабыр жалғастырады. Құрылысты Қасым ишанның немересі Аппақ ишан аяқтаған. Оның құрылысына қажетті қаржыны Қазақстанның көп жерінен, Қаратау, Жетісу және Шығыс Қазақстаннан жинаған. Кешен осы табиғи- архитектуралық ландшафттың қасиетті орынға айналуына ықпал етті. Осыған байланысты Шаян кенті ұзақ жылдар бойы Шаян мешіті деп аталды.
Ескерткішті алғаш Қазақ КСР-і ҒА ОҚАЭ архитекторы Г.Г. Герасимов (1947 ж.) сипаттап жазады. 1981–1983 ж.ж. Қазақ КСР-і Мәдениет министрлігінің «Қазақ жобалау-қалпына келтіру» институтының экспедициясы тарих пен мәдениет ескерткіштерін құжаттау барысында зерттейді. Қазақстанның тарихи- мәдени ескерткіштерінің жинағына енген (Б.Т. Тұяқбаева, А.Н. Проскурин). 1980 ж.ж. екінші жартысында тарихи-архитектуралық сараптама толық жасалады (Ю.А. Ёлгин). Кешен 1990 ж. қалпына келтіріледі.
Кешеннің периметрі аркалы салтанатты қақпасы бар шарбақпен қоршалған. Кешеннің Мауреннахр архитектурасымен байланысы күмән келтірмейді. Оның барлық ғимараттары Бұхара мен Хиуаның шеберлері кеңінен пайдаланатын құрылымдық тәсілдер қолданылған ортаазиялық дәстүрге сай архитектуралық үлгіде орындалған.
Кешен ғимаратының құрылысына төрт түрлі өлшемдегі кірпіш қолданылған: 24×14×6 см өлшемдегі кірпіштер үш ғимараттың қабырғаларын, пилондары менмешіттің жоғарғы, кіші сегіз қырлы бөлігін қалауға қолданылған; 27×12×5 см өлшемдегі кірпіштер қырынан төсеніш ретінде қаланған; құрылыстың іргесіне ұзынша келген трапеция тәріздес кірпіштер пайдаланылған; өлшемдері 22,5×22,5×4,5 – 24×24×5 см аралығында құбылатын кірпіштер ғимаратың аркаларын, күмбездерін қалауға, сондай-ақ мешіттің төменгі сегіз қырлы білігіне пайдаланылған. Дәнекерлеуіш ретінде әкті-ғаныш ерітіндісі қолданылған. Сыртқы жағы қаланды күйінде қалдырылған. Іші сыланып, ақталған.
Аппақ ишан медресесінің ерекшелігі – классикалық медреселердің тікбұрышты ауласына тұйықталған нобайына ортақтығы аз, оның құрамдас бөліктерінің жеке орналасуы мен жоспары композициясының асимметриялығында болып табылады. Медресенің айтарлықтай кең ауласының болуын кешенді қалыптастыру барысында қисынды аяқтау болмағандығы және жоспары дәстүрлі құрылымдық сипатта қалыптасқандығы дәлелдейді.
Мешіт. Кешеннің орталық бөлігінде орналасқан. Жоспары бойынша төртбұрыш немесе крест тәріздес күмбезді залы, шығысындағы басты және солтүстігіндегі бүйір фасадын алып жатқан, екі жақтамалы «Г» тәріздес айваны бар мешіттер түріне жатады. Айван болмашы сфералы желкендердің үстіне аласа көтерілген сфероконустық шағын күмбездермен жабылған екі қатарлы ашық галереядан тұрады. Мешіт жоспары бойынша төртбұрышты намаз бөлмесінің күмбезін ұстап тұруға қызмет ететін төрт көлемді тіреу-пилоны бар кеңістіктен тұрады. Михраб бөлмесін үш жағынан болмашы сфералы желкендер үстіне тұрғызылған күмбезбен жабылған ашық бөлмелер қатары қоршаған. Орталық залды цилиндрлі барабанға орнатылған үлкен күмбез жауып тұр. Барабан сатыланып келетін екі қатар сегіз қырлының үстіне қойылған. Осының бәрі мешіт пен жалпы кешеннің еңсесін көтеріп тұр. Айқасып келген аркалар мен қалқанды желкендер күмбездің құрылымдық негізін нығайтуға қызмет атқарған. Ал сүйірлі келген аркалар мен нишалар арасында пайда болған кеңістік мешіттің өрнегі жоқ болса да, интерьерін байытып тұр.
Медресе. Қоқан, Ташкент және Орта Азия мен Қазақстанның басқа да қалаларында кездесетін кейінгі бір қабатты медреселер рухы тұрғысынан салынған медресе 30 құжырадан тұрады. Жоспары «П» тәріздес келген, солтүстік-батыс қанаты мешітке жалғасқан. Сыртқы фасадтары бітеу, тек оңтүстік қабырғасы тік қалақтармен тең бөлінген. Аулаға қараған фасады құжыраға алып баратын есігі бар терең емес сүйірлі нишамен безендірілген. Оның үстіне жоғарғы жағы сүйірлі пішіндегі қарапайым өрнекті (панжара) торы бар шағын терезе орналасқан. Құжыралар үлкен емес (6×3 м) және алдыңғы (шаруашылық) және артқы (тұрғын) бөліктерінен жұқа қалқалармен (қабырғалармен) бөлінген. Қабырға қаландысына бекітілген ағаш арқалықты жабынды антресоль жасап тұр. Медресенің бұрышындағы үлкен бөлмелер дәрісханалар, оларда антресоль жоқ. Медресенің батыс шетіндегі құжыраларсүйірлі күмбезбен жабылса, бүйіріндегі қанаттары балхи түріндегі күмбезбен жабылған.
Дәрісхана. Жоспары тікбұрышты ғимарат. Басты фасад сүйір аркалармен бөлінген. Негізгі бөлме жоспары бойынша төртбұрышты, төрт қабырғасындағы нишалар есебінен кеңейген. Ол мешіттің михраб залының жоспарын кішірейтілген өлшемде қайталайды. Бұл да аркалар мен бірдей қалқанды желкендерге бекітілген құрылымға тірелген цилиндрлі барабан үстіне орнатылған күмбезбен жабылған. Мешіт пен дәрісхана күмбездерінің пішіні бірдей, бірақ олардың көлемдері құрылыстың көрінісіне сай келеді. Дәрісхананың шығыс бөлігіндегі аркалы желкендер үстіне орнатылған күмбезбен жабылған, жоспары бойынша шағын төртбұрышты келген бөлме кітап сақтауға арналған. Бұл шағын күмбез сырт жағынан аса байқалмайды.
Республикалық маңызы бар сәулет ескерткіші. 1982 ж. бастап мемлекеттің қорғауында. Зиярат ету және діни туризм нысаны.
Деректер
Герасимов Г.Г. Памятники архитектуры Каратау // Известия АН КазССР. Сер. архит. – 1950. – Вып. 2. – № 80. – С. 53–82.
Ёлгин Ю.А. Архитектурный комплекс в Чаяне // Строительство и архитектура Узбекистана. – 1990. – № 5. – С. 37–39.
Туякбаева Б.Т., Проскурин А.Н. Архитектурный комплекс [в Чаяне] // Свод памятников истории и культуры Казахстана.– Алма-Ата: Гл. ред. «Қазақ энциклопедиясы», 1994. – Т. 1: ЮКО. – 368 с. ‑ С. 67– 68, 70.