Ақсүмбе (Ақбикеш) қарауыл мұнарасы

Оңтүстік Қазақстан облысы Созақ ауданына қарасты Ақсүмбе ауылынан оңтүстікте, Қаратаудың теріскей беткейіндегі тау сілемінде орналасқан. Мұнара мен ауылдың атауы Қаратаудың баурайындағы бұлақтардан түзілетін Ақсүмбе өзенімен байланысты. Ақсүмбе қонысы да ауылдың оңтүстікбатысында орналасқан.

Қарауыл мұнараның диаметрі 12 м болатын тастан қаланған, іргесіне пішіні бойынша жоғары қарай сүйірленіп кететін дөңгелек келген негізі тұрғызылған. Ірі қам кірпіштерден қаланған мұнараның осы күнгі сақталған биіктігі – 9 м. Оңтүстік бетіндегі арка тәріздес есіктен басталған айналмалы баспалдақ мұнараның басына апарады. Қам кірпіштен қаланған осы баспалдақтар мұнараның басындағы екі тесік қуысына апарады. Ақсүмбені алғаш 1946 ж. Ә.Х. Марғұлан зерттеген. Жазба деректер мен осы аймақта тараған аңыздардың сипатын саралай келе, ол Ақсүмбені ХІІІ ғ. жатқызады. Осы қасиетті нысан жайлы Шараф Ад-дин Әл Йездидің «Зафарнаме» атты еңбегінде жан-жақты мәлімет беріледі. Онда Ақсүмбе – бұл мұнара, Дешті-Қыпшақты бақылап тұратын күзетке арнап Қараджик (Қаратау) тауының басына салынған деп айтылады. 1376 ж. жататын мұнара жайлы осы сипаттама Қаратауды паналап жүрген Темір Әділшахтың жасақтарын іздеуге байланысты жазылған. Оны сол жылы Ақсүмбеде ұстап, сол жерде жазалаған.

Ортағасырлық жазба деректерден белгілі Ақсүмбе қарауыл мұнарасын жергілікті тұрғындар қыздың моласына қатысты сақталған бірнеше қасиетті аңызбен байланыстырып Ақбикеш деп атайды. Бір аңыз бойынша, «Ақбикеш» ғимараты – өз халқының тәуелсіздігі үшін жаулармен шайқаста ерлікпен қайтыс болған қыздың қабірі. Бұл кезінде Ә.Х. Марғұлан жазып алған жергілікті аңыздың желісі бойынша мұнараның салынуын жоңғар шапқыншылығымен байланыстыруды растайды. Екінші аңыз бойынша, Ақбикеш – махаббат құрбаны, сүйген адамына қосылуға қарсы болған әкесіне жауап ретінде өзін өзі өлтірген. Орын алған қасіреттің белгісі ретінде күйеу жігіт қыздың қабірінің басына осы құрылысты салған.

2007 ж. Ақсүмбе қонысы мен Ақбикеш мұнарасында археологиялық қазба жұмыстары жүргізіледі. Мұнара мен оның ішіндегі баспалдақтан ХІІ–ХІІІ ғ.ғ. жататын заттай деректер табылады. Қазбадан табылған археологиялық олжаларды сараптау кешеннің өмір сүрген уақытын Х–ХІІ ғ.ғ. аралығымен мерзімдеуге мүмкіндік береді. Дегенмен осы нысандағы тіршілік моңғол дәуірі кезінде де жалғасқан. Бұл кездегі үй баспаналар негізгі үй-жайдың шеңберінен шығып, іргелес орналасқан. Бұл – қоныстағы тіршіліктің ХІІІ ғ. тоқтағандығын көрсетеді. Қоныстың ХІІ– ХІІІ ғ.ғ. қарқынды тіршілігі қарауыл мұнарасын қамтамасыз етумен тікелей байланысты. Осы жерде күзет мұнарасының салыну уақыты мен қалалық орталықты қорғау жүйесіндегі тікелейқызметі жайлы сұрақ туындайды. Шараф Ад-дин Әл Йездидің мұнараның Дешті-Қыпшақты бақылау үшін салынғаны жайлы мәліметі мен осы қорғаныс құрылыс нысанына жақын жерлердің топографиясын саралау ондай қалалық орталық Сығанақ болған деген ой тудырады. Өйткені Ақсүмбеден шығатын керуен жүретін соқпақ – тау сілемдерін айналмай-ақ Қаратау арқылы Сығанаққа апаратын ең қысқа жол.

Ұзақ уақыт бойы Сығанақ хорезшахтар: Астыз, Текеш, Мұхаммедтердің көз тікен нысаны болды. Қала үшін шайқас Мұхаммед тұсында, моңғол шапқыншылығы қарсаңында бітеді. Бұл – Сырдарияның бойымен Сауранға дейінгі мәдени алқап Хорезмнің қоластына өткен кез. Шамасы Ақсүмбе мұнарасының салынған уақыты ХІІІ ғ. басы – Мұхаметтің билеген тұсы. Бұл кезде ол моңғолдардың шапқыншылығына қарсы ашық шайқастың орнына жасақтардың қорғаныс жүйесін нығайту тәсілін ұстанған болатын. Сырдарияның бойында, Жанкенттің қираған орнына жақын маңда, салынған Бегім ана, Сараман-қоса мұнаралары осыны растайды. Хорезмнің солтүстік шекарасын қорғаған осыған ұқсас құрылыстар, сол дәуірде мемлекет қорғаныс жүйесінің міндетті элементіне айналған.

Ақсүмбе-Ақбикеш қарауыл мұнарасы жергілікті сипаттағы сәулет ескерткіші болып саналады. Ол діни туризм мен зиярат ету (табыну) нысаны.

Деректер

Акимушкин О.Ф. Зафар-наме Шараф Ад-дина Али Йезди // Материалы по истории киргизов и Киргизии. – М.: Наука, 1973. – Вып. 1. – С. 128–149.

Байтанаев Б.А., Ергешбаев А.А. Исследования городища Аксумбе // Известия НАН РК. Сер. обществ. наук. – 2009. – № 1. – С. 147–156.

Древняя и средневековая культура юго-восточного Устюрта. – Ташкент: ФАН, 1978. – 326 с.

Маргулан А.Х. Оседлые поселения VIII–XIII вв. на северных склонах Каратау (извлечение из археологического отчета) // Известия АН КазССР. Сер. археол. – 1948. – Вып. 1. – С. 109–115.

Мендикулов М. Памятники народного зодчества Западного Казахстана. – Алма-Ата: Онер, 1987. – 160 с.

Толстов С.П. По следам древнехорезмийской цивилизации. – М.–Л.: Изд-во АН СССР, 1948. – 325 с.

Якубовский А.Ю. Развалины Сыгнака (Сугнака) // Сообщения ГАИМК. – 1929. – Т. II. – С. 123–159.