«ОҚО Мәдени мура: ежелп Отырар» және «Ежелгі Отырардың қайта өрлеуі» бағдарламалары бойынша Отырар а

Ғалымдар белгіленгеніндей Отырар алқабы 2500-ден астам шаршы шақырым аумақты алады, ол 200-дің шамасындағы тарих пен мәдениеттің ескерткіштерін біріктіреді. Бүгінгі таңда алқаптың орталық туристік ядросы 4 қаланың, Арыстанбаб кесенесі мен көптеген ежелгі суландыру жүйелерінің аумағын қамтиды.

КР БҒМ Археология институтының алға қойған және орындаған негізгі міндеттері Отырар алқабының «ядросы» деп аталатын шектерде, оның ішінде Отырар қаласында орналасқан объектілерді зерттеуге шоғырланған.

Мәселен, 2007 жылғы қазба жұмыстары маусымында Отырар алқабындағы жұмыстар бірнеше объектілерде «ОҚО Мәдени мұра: Ежелгі Отырар» және ежелгі Отырардың қайта өрлеуі» бағдарламаларының жоспарына сәйкес жүргізілді. №1 қазба жұмысы - Отырар рабадының аумағында орналасқан ХІ-ХІІ ғасырлардағы монша аумағын тазалау; №2-ші қазба жұмысы - Отырар қаласының Орталық қақпалары; №3 қазба жұмысы ХІ-ХІI ғасырлардағы аумақты тазалау; №4 қазба жұмысы - Отырардың оңтүстік-батыс қақпаларын, және ХVІ-ХVІІ ғасырлардағы тұрғын үй кешенін тазалау; №5 қазба жұмысы - ХІV ғасырдағы мешіт пен сарай арасындағы орналасқан аумақ; Күйік-Мардан қалашығындағы қазба жұмыстары; барлық объектілердегі археологиялық зерттеулердің логикалық жалғасы консервациялық шараларды жүргізу болып табылды. Алқапта жүргізілген шаралардың бөлігі, сондай-ақ жаңа компьютерлік технологияларды пайдалану арқылы ежелгі суландыру жүйелерін зерттеу болды.

№ 1 қазба жұмысы. ХІ-ХІІ ғғ. моншасы

Орта ғасырлардағы хаммам типіндегі ортағасырлық моншалар шығыста кеңінен таралған. Олардың құрылысы, архитектурасы, атрибуттары - әмбебап. Бүл құрылыстардың таралу кезеңі аймақтарға байланысты. Қазақстан аумағында моншаның мұндай типін 1977-1978 жылдары археологтар зерттеді. Осы жылы оны мұражайландыруға байланысты қосымша шаралар жүргізілді.

Аршу жұмыстары объектінің сақталу дәрежесінің төмендігін көрсетті.

Оның нашар сақталуына қарамастан жобасы анықталды. Монша саз қабатымен жабылған тегістелген алаңда салынған. Оның өлшемдері солтүстік-оңтүстік желі бойынша - 11,5 м шығыс-батыс желісі бойынша - 16,5 м. Монша дүниенің төрт жағына қаратылған. Қабырғалары іргетассыз 22-23x22-23x5 см өлшемдегі күйдірілген кірпішпен қаланған. Қабырғалардың қалыңдығы 0,7-0,9 м. Моншаның жоба- лау негізінде крестінің сұлбасы байқалады. Орталық бөлмежай төрт басқа бөлмемен қиылысатын осьте орналасқан.

Моншаның құрамында массажға арналған лоджиясы бар орталық залдан басқа жуынатын бөлмелер болған. Батыс бөліктің үш бөлмесі киініп-шешінуге арналған, демалыс бөлмесі және намаз оқитын бөлме болған. Шығыс жағында от жағатын орын және су құйылған цистерна қойылған бөлме орналасқан. Бүл жерде құдықтың аузы аршылды. Оның қабырғалары күйдірілген кірпішпен өрілген. Моншаның пайдаланған суы құбырлар арқылы сырттағы шұңқырға құйылған. Моншаны жылыту ыстық ауа жүретін каналдар арқылы жылытылған. Қазба кезінде қабырғалардың жылыту жүйесінің орны мен бағаналарының қалдықтары табылды. Моншаның жоспарлануы жағынан Орта Азиядағы, Кавказдағы, Таяу және Орта Шығыстағы моншаларға ұқсайды.

Моншаның қасында, қабырға арқылы тағы бір құрылыс болған, оны кір жуатын жер деп есептеуге болады. Бүл өлшемі 4x4,5 м тікбұрышты екі бөлмелі бөлмежай. Оның қабырғалары шикі кірпіштен өрілген.

Ең жақсы сақталған қабырға оңтүстік-батыс бұрышта орналасқан (№1, 4 бөлмелердің қабырғалары). Қазіргі кезде қабырғалардың ұзындығы 4,33 м, ені 1,2 м болды. Қабырғаның қалануы екі қатар күйінде сақталған. Кірпіштің өлшемі 24x23 см, қалыңдығы 4 см. Қабырғаның сыртқы бөлігінде қабырғаның екі жерінен ұзындығы 1,90 м, ені 90 см қабырға табылды. Онда бір кірпіш бойы өрілген төменгі кірпіш қабаты сақталған. Моншаға қосып салынған бөлменің бұл қалдықтары қосалқы жүмыстарға арналған болса керек. Сонымен, қазір моншаның 9 бөлмеден тұратыны анықталды. Оны аршу кезінде жоғарғы жағынан қабірлер табылды.

ХІ-ХІІ ғғ. моншасын консервациялау жұмыстары үшін жүргізілген аршу жұмыстары туристердің барып көруіне қызықты болатындығы сөзсіз.

№ 2 қазба жұмысы. Фортификация

Ежелгі Отырардың фортификациялық (әскери-инженерлік құрылы) жүйесінің тарихи құндылығының болғаны күмән туғызбайды. Ежелгі Отырар фортификациясының бірегей жүйесі әлі де зерттеуді керек етеді, сондықтан жылдан жылға бүл орайда археологиялық қазба жұмыстары жұмылдыра түсуде. Көптеген қайта салынған құрылыстар, жөндеу жұмыстары, жобалау мен құрылымның өзгерістері анықталуда. Қаланың мүжілген қабырғалары ерекше эсер туғызады (оның кей жерінің биіктігі 18 м). Қала құрылысының ондай маңызды элементі консервациялау мен мұражайландырудың объектісіне айналуы тиіс.

Фортификациялық жүйенің сақталу дәрежесі жақсы деуге болады - қалыңдығы 2 см болатын қабырғалардың сылағы сақталған. Шикі кірпіштен өрілген қалау көзге көрінеді. «Берма» қайта салынған құрылыстармен жөндеу жұмыстарының әртүрлі деңгейлері, мұнаралар мен әр кезеңдегі құрылыстардың орны анықталды.

Жүргізілген зерттеулердің нәтижесінде ортағасырлық Отырардың бірнеше бекініс жүйелері болғаны анықталды. Сыртқы қабырға рабадты қорғаған, онда қаланың солтүстік-батысында және батыс бөлігінде жақсы сақталған. Сондай-ақ, Шахристанда да қуатты қала қабырғасы қоршап жатқан. Әсіресе, 14-15 ғғ. мешітіне жақын жердегі қабырға бәрінен де жақсы сақталған. 8-10 ғасырларға жата- тын қабырға анықталды, онда жарты метрге ішке қарай ауысқан 11-12 ғасырлардың қабырғасы тұрғызылған. Ол тығыз шикі кірпіштен қаланған. Негізіндегі сақталған биіктігі б метрден астам, қалыңдығы 4 м және тармағы бойынша 1 м. 14 ғасырдың бас кезінде бүл қабырға 1 метрге қалыңдатылған және ашық сүр түсті шикі кірпішті пайдалану арқылы құрылыс салынған. 1 4 ғасырдың аяғында және 1 5 ғасырдың басында бекініс қабырғасы қайтадан жөндеуге жатқызылған. Қалыңдығы 1 м жаңа қабырға бұрынғы қабырғаларының үстіне орналасқан. Тиісті ақпаратты алу мақсатында 7,752 м деңгейге дейін қазылды. Осы деңгейде бұрынғы қабырғаның табылуы мүмкін (жеке- леген шикі кірпіштер кездесті).

Отырартөбенің солтүстік және солтүстік-батыс бөліктеріндегі жүргізілген қазба жұмыстары қаланың жаңа қабырғасы XIII ғасырдың аяғында - ХІV ғасырдың басында салынғанын көрсетті. Қабырғаны кесу онда ХІ-ХІІ ғасырлардың материалын қолданғандығын, өлшемі 30-32x20-22x8-10 см шикі кірпіштен қаланғандығын көрсетті. Қабырғаның ені 4,8 м, сырт жағынан сақталған биіктігі 2 м, ішінен 3,2 м.

Қабырғаның сыртқы жағы 400 метрге жуық аршылды. Ол қаланың деңгейінде біресе көтерілетін, біресе төмендейтін ирек желіні білдіреді. Оңтүстік-батыс және оңтүстік-шығыс бұрыштарда жартылай жұмыр монолитті шығыңқы түрдегі мұнаралар болған. Олардың ені 5 м. Шеткі нүктеден қабырғаның бойына дейінгі қашықтығы - 3 м.

Бірқатар учаскелерде жөндеудің, қалыңдатудың іздері байқалады. «дарваза және суфа» қақпаларына жақын қабырғаның учаскелері жақсы сақталған. Кірпіштер қабынан тұратын құрылыстардың қабырғадан ерекшелігі мәдени қабаттың кесілген қалдықтарымен қапталған, аталған учаскедегі қабырға шикі кірпіштен өрілген монолит болып табылады. Қабырғаның ең биік жері бруствер негізінен есептегенде 6-10 м. Оның негізі Х-ХІ ғасырлардағы қабырға блоктары болып табылады. Оның үстінде қоқыстар мен күл қабаты жатыр.

Қабырға трапеция тәрізді. Негізінің ені - 4,5 м, брустверге дейінгі жоғарғы бөлігінде - 2,6 м. Ол 32x20x10 см өлшемдегі шикі кірпіштен қаланған. Бруствер қабырғадағы сияқты кірпіштен, әрі сондай өлшемде қаланған.

Отырар маңайындағы осы қабырғаны тұрғызу уақытын XIII ғасырдың аяғындағы жошылықтар мен шағатайлықтардың арасындағы сырдариялық қалалар үшін күрестің күшейген кезеңімен салыстыру керек тәрізді.

Жаңа қазба жұмысы Отырар қапасының орталық қақпа учаскесінде орналасқан.

Отырардың шахристанында бекіністің қақпасын аршу мақсатында екі қазба жұмысы жүргізілді. Бірінші қазба өлшемі 20x20 м болып Отырар шахристанының оңтүстік-батыс қақпаларының батыс қанатында жасалды. Қазбаның бет жағы ор мен қақпа жағына қарай оңтүстік- батыс және оңтүстік-шығыс бағытта еңістікпен жүреді. Беткі шым қабатты алғаннан кейін бекініс қабырғасының жалы анықталды, ол батыстан шығысқа қарай созылған. Бекініс қабырғасының ішкі жағынан шикі саз үйіндісі мен күл жинағыш аршылды, онда темір крицтерінің бөліктері бар. Күл жинағыш қабырғаны бойлай орналасқан, ені 0,5 м, ұзындығы 2,5 м.

Одан кейін қазба жұмысы бекініс қабырғасының сырт жағында жалғасты. Борпылдақ қабаттың астында шөгінді қабаттың астында, қабырға қасбетінің құлаған шикі кірпіштерінің сынықтары жатыр. Қабырғаның қасбеті сабан қосылған сұр түсті сазбен сыланған. Қазіргі кезде қабырғаның қасбеті 2 метр тереңдікте аршылды. Қабырға 11,5 м ұзындыққа созылған, онда ол ғимарат қақпасының жанындағы мұнара қалдықтарына келіп «тіреледі». Бүл жерде қабырға XVIII ғасырдың күндізгі беткейінің деңгейіне дейін төмендейді.

Қақпа ғимаратының мұнарасы аршылды. Ол тікбұрышты пішінді, бекіністің қабырғасына тіке орналасқан, сызықтан 4,4 м шығыңқы орналасқан. Мұнара 2 м биіктікте сақталған, оның өлшемі 3,7x3,7 м. Мұнараның және бекініс қабырғасының қалауы өзара байланысты емес. Мұнара шикі кірпіштен қаланған және сұр түсті сазбен сыланған.

Мұнараның солтүстік-батыс жанында, қабырғадан 0,8 м жерде ені 1,4 м сылақсыз учаске бар. Мұнда кейіннен кірпішпен өрілген бермаға шығу үшін арналған ойық бар. Мұнараның оңтүстік бұрышында, 1 м тереңдікте, оңтүстік-батыстан солтүстік-шығысқа созылған, яғни бекініс қабырғасына тіке орналасқан ерте кездегі қабырға табылды. Ол байланып жалпағынан орналастырылған ірі көлемді шикі кірпіштен қаланған (ұзындығы 42 см). Қабырғаның ені 1,8 м, қабырғаның анықталған ұзындығы 2,6 м, бірақта оңтүстік-батыс шеті ернеудің астында қалған. Қабырға қазіргі кезде 0,5 м тереңдікте аршылған.

Мұнараның алдында, одан 3 м қашықтықта, күйген шикі кірпіштермен үйілген өрт іздері бар бөлмежай табылды. Бөлмежай солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа созылып жатыр. Ұзындығы 4,7 м және солтүстік-шығыс қабырғасы, ұзындығы 11 м солтүстік-батыс қабырғасы сақталған. Қабырғалардың ені 1,4 м. Бөлмежайдың ішінде оны екі бөлікке бөлетін бөлгіш қабырға табылды. Бөлгіш қабырға солтүстік-шығыс қабырғадан оған параллель орналасқан. Бөлгіш қабырғаның ені 1,2 м, ұзындығы 3,6 м. Аталған ғимараттың батыс бұрышына күйдірілген кірпіш сынықтарынан тұратын, жөндеу іздері байқалатын дөңгелек пішінді мұнара келіп тіреледі.

Ішке кіретін жолдың арғы жағында жоғарыда аталған қазбадан оңтүстік-батысқа қарай өлшемі 32x17 тағы бір қазба қазылды, оның учаскесі бекініс қабырғасының сыртындағы да, сондай-ақ оның алдындағы да учаскені қамтиды, онда қақпа ғимараты орналасқан. Мұнда бекініс қабырғасының жалғасы байқалады, оған тағы бір мұнараның қалдығы келіп тіреледі. Мұнараның алдында бүлінуден қатты зақымданған тағы бір бөлмежай табылды. Бүл ғимараттардың мұнарамен және кіретін жерге қарама-қарсы жақтағы бөлмежайлармен симметриялығы көрінеді.

Бекініс қабырғасының арғы жағында кіретін жердің екі жағынан тандырлары бар тұрғын жайлардың қалдықтары қазылды. Бүл қазба орнында жұмыстар аяқталды.

№3 қазба жұмысы. ХІІ-ХІІ ғасырлардың тұрғын кварталдары

Отырар аумағында көп жылғы жүргізілген қазба жұмыстары нәтижесінде (қаланың шахристаны) зор үйіндісі аршылды (16, 17, 18 ғғ. Қала кварталдарын көрсететін бет жағының 90 пайызы). Қалада ерте кезеңде салынған құрылыстардың көлемі әлдеқайда аз. Зерттеу барысында ерте дәуірдегі қала құрылысының ерекшеліктері анықталды, яғни: 18 ғасырдың, қазақ хандығы дәуірінің жоғала бастаған құралысы - оның қалыптасу кезеңінен Қазақстанның Ресей империясының құрамына кіру кезеңіне дейінгі құрылыстар; Темір дәуірініңк,арк,ындыжүргізілгенк,үрылыстары; «Отырардыңкүйреуінен» кейінгі Отырардың қайта өрлеу кезеңі; гүлдену дәуірі (мұсылмандық ренессанс); арабтардың басып кіруі және ерте ортағасырлық Отырардың кезеңі; болашақ қаланың орнында қоныстардың қалыптасуы.

Отырар мәдениетінің гүлдену кезеңнің тірі 11-12 ғасырлардағы Отырардың қараханид кезеңі тарихымен тұспа-тұс келеді. Міне, қазылған квартал осы кезеңге жатады. Осы кезеңге жататын шағын ғана аршылған алаңды ескере отырып (12 ғасырдың құрылысынан одан кейінгі алты ғасырдың қалың қабаттары аршылды), кварталдың құрылысы, сондай-ақ бөлмежайлардың интерьері сол дәуірдегі қала адамдарының тұрмыс-тіршілігінің деңгейі қандай болғандығын көрсетеді.

1987 жылы 11-12 ғғ. кезеңіндегі Отырар құрылысының деңгейі 3-қазба алаңы арқылы түгел аршылды. Үйлерге топтастырылған жиырма шақты бөлмежайлардың жобалануы аршылды.

Жоғарыда аталған қазба 1989 жылы аршылды. Сол кезде құрылыстардың қатты бүлінген іздері анықталды.

2005 жылы қазбаның бір бөлігі қайтадан тазаланды, консервацияланды және атқарылған істердің негізінде объектіні экспонирлеу жүйесі дайындалды.

Отырар шахристанының аумағында орналасқан ХІ-ХІІ ғғ. Аумағын тазалау «Ежелгі Отырардың қайта өрлеуі» бағдарламасы тармақтарының бірі болып табылады, соған орай онда консервациялау жұмыстарын жүргізу, оны мұражайландыру объектісі ретінде сақтау мақсатында жұмыстар белгіленген.

Қаланың күндізгі көрінетін деңгейінен б м тереңдікте қазба жұмыстары жүргізілді. 4 үй аршылды. Бірінші үй 6 бөлмеден тұрады, оның ішінде интерьер заттары (ошақ-сандалдар, суфалар, тандырлар және т.б.) сақталмаған. Қабырғалар аршылды. Екінші үй тазаланған учаскенің батыс бөлігінде орналасқан. Ол тұрғынжай және шаруашылық бөлмесі болып екіге бөлінген. Шығатын жер оңтүстік- батыс қабырғада орналасқан, ол көшеге қаратылған. №3 үй - үлкен, ол екі бөліктен тұрады, онда тұрғын бөлмелер, қойма, ванна бөлмелері орналасқан. Бірінші тазалау кезінде 12 шұңқыр табылды. Оларды тазалау кезінде XI-XIV ғасырларға жататын жылтыратылған және жылтыратылмаған керамика бөліктері, ХІ-ХІІІ ғасырлардың әйнек бұйымдарының тұтқалары, малдың сүйектері табылды. Одан кейін тағы да 6 бөлмежай аршылды, оны бір үйдің аумағына жатқыза қою қиын. Сондықтан олар жеке бөлмежайлар ретінде қарастырылады.

Объектінің сақталу дәрежесі әртүрлі бөліктерде әртүрлі, бірақ тұтастай алғанда шикі кірпіш құрылымдары жай-күйінің дәрежесі, элементтерді ғылыми консервациялауға және қайта қалпына келтіруге пайдалану мүмкіндігі қанағаттанарлық деуге болады.

№4 қазба жұмысы. «Дарваза мен суфалар»

Бұл қазба жұмысының мақсаты Отырардың фортификациялық жүйесінің ерекшеліктерін анықтау болып табылады, ол «Дарваза және Суфалар» тәрізді жазба әдебиеттен белгілі солтүстік-батыс қақпалардың орнында деп болжам жасауға болады. Өлшемі 7x7 қазба батыс бөлікте жасалды, қабырғаның орны деп есептеуге болатын жал бойынша қабырғалар дүниенің төрт бұрышына қаратылған. Қазбаның бет жағынан қалыңдығы 0,5 м үйінді қабат аршылды, одан кейін төрт бөлмелі үйдің қалдығы айқындалды. Қазбаның аймағына тандыры бар тұрғын бөлме табылды. Қалған үш бөлме қазба ішінде ішінара айқындалды.

Жоғарыда сипатталған бөлмежай бекініс қабырғасы мен мұнараның үйіндісінде тұрғызылған. Қазбаның оңтүстік-батыс шетінде 1 м тереңдіктен бекініс қабырғасының жоғарғы жағы анықталды. Ол 45 градус бұрышпен кесілген. Одан кейін 1 м тереңдікте қабырғаның сыланған қасбеті аршылды жәнеоған бұрыштары жұмыр тікбұрышты мұнара тігінен келіп қосылады. Қабырға жалынан 3,5 м тереңдікте мұнараның кесілген бөлігі аршылды, оның өлшемі 4,3x2,5 м. Соны- мен, қақпа жанындағы мұнараның параметрлері анықталды: 4,3x2,5 м. Қабырғаның сыртқы жағынан жасалған қазба бет жағы сыланған берманы анықтауға мүмкіндік берді (ол өз кезегінде қараханидтік кезеңнің бұзылған қабырғасынан құлаған кірпіштердің үйіндісі болып табылады). Мұнарадан солтүстікке қарай 0,8 м жерде кірпіштен өрілген биіктігі 1,7 м, ені 1,3 м қабырғадағы ойық табылды. Ойық қабырғалармен параллель жасалған ені 0,9 м дәліз болған. Ұзындығы 5,8 м, ені 0,8-1 м, биіктігі 0,7 м солтүстік қабырға тікбұрышпен бекініс қабырғасына келіп қосылады. Ұзындығы 5,2 м, ені 0,7 м, биіктігі 0,7 м оңтүстік қабырға, қабырғаға 1 м жетпей, ойықтың алдында тамбур жасап, мұнараға келіп тіреледі.

Одан кейін қазба 17x27 м көлемге дейін аршылды. Қазба қабырғадағы шұңқырды және оның арғы жағындағы учаскені қамтыды.

Қазбаның шығыс бөлігіндегі қазбада 65 см қоқыс қабаты табылды, онда керамикалық құмыраның, әйнек бұйымдарының бөліктері, кірпіш мен малдың, негізінен қойдың сүйегінің сынықтары табылды. Осы қабаттың астынан тұрғын үй бөлмелерінің орны анықталды, оның сақталған бірінде тандыр мен ташнау табылды. 95 см тереңдікте бекініс қабырғасы бар екендігі анықталды, сондай-ақ бул да қара-сұр түсті кірпіштен тұрғызылған. Сонымен, мұнарамен қоса ұзындығы 18 см бекініс қабырғасының учаскесі аршылды. Солтүстік ойық учаскесінде жөндеу жүргізілген, үйіндінің үстіне салынған және бұрынғы қабырғадан 1,5 м сыртқа шығыңқы етіп салынған қабырға бары анықталды.

№5 қазба жұмысы. XIV ғасырдың аяғында және XV ғасырдың бас кезіндегі мешіт

Қазба жұмысы XIV ғасыр мешітінінің солтүстік бұрышында жүргізілді. Қазбаның жалпы алаңы - 32x18 м, учаскенің 576 шаршы метрі аршылды. Қазба кезінде мешіттің солтүстік-батыс және солтүстік-шығыс қабырғаларының жалғасы анықталды. Өкінішке орай, қабырғалардың негізгі бөлігі сақталмаған. Қазіргі кезде биіктігі 6-7 м күйдірілген кірпіштен салынған солтүстік-шығыс қабырғаның бөлігі сақталған. Солтүстік-батыс қабырғаның қалдықтары екі қатарда ғана сақталыпты. Қазба жұмысын одан әрі жүргізуде қабырғаның жалғасы табылды, бүл мешіт құрылысының тұтастай анықтауға мүмкіндік берді. 6 бөлмежай табылды, оның екеуінде тандыр-ошақтардың орны аршылды. Сондай-ақ 6-қабаттың бетінде екі қыш құмыра жасау шеберханасының пештері қазылды. Қазба жұмыстары кезінде жылтыратылған және жылтыратылмаған керамиканың, моншақтың, мыс теңгелердің бөліктері табылды.

Күйік-Мардан

Зерттеу қамалдың жоғарғы алаңында басталды.

Қорған төрт бұрышты тегіс дөң болып табылады, оның жоғарғы жағының ауданы 50x55 м, ол оңтүстік-батысқа және солтүстік-батыс бөліктерінде 14 метрге дейін біртіндеп төмендейді. Оңтүстік-батыс және солтүстік-шығыс бөліктерінде екі негізгі көшенің ізі байқалады.

Бұдан бұрын жүргізілген зерттеулер кезінде оңтүстік-батыс көшеге тіптен жақын орналасқан қамалдың батыс бөлігі аршылған болатын. Үш құрыл ыс қабаты анықталды, оның жоғарғы бөлігі сақталмаған, яғни мүжіліп, шайылып кеткен. Тек еденнің учаскелері, қоқыс шұңқырлары және олардың бет жағында ІХ-ХІ ғғ. кезеңіне жататын керамика сынықтары ғана қалған.

2007 жылғы қазба кезінде анықталған жоғарғы құрылыс қабаты шығыс және солтүстік бағыттарға созылған бөлмежайлардың анфиладасын берді. Бөлмежайлар өзара байланысты болды ма, жоқ па, соны айқындау мүмкін болмады, өйткені, жоғарғы архитектура- дан бір-екі кірпіш биіктігіндегі қабырғалар ғана сақталған. Сарғыш түсті шикі кірпіштің өлшемі 40-42x20-22x10 см. Бөлмежайлардың ішкі қабырғалары тек енінен қойылған кірпіштерден тұрады, оның қалыңдығы 40-45 см болады.

Жалпы көрініс анықталды. Оның бәрі кезінде қатты өртке ұшыраған, соған байланысты төбе жабынының жанған қабаты еденде қалып қойған.

Солтүстік бағыт шығыс жағынан бөлінген, онда күлдің қабаты бар.

Жырылып салынған өрнегі бар және ашық қызыл ангобпен қапталған екі тостағанның табылуы назар аудартады. Тостағандардың тұтқалары қошқар басының бейнесін білдіреді. №11 бөлмежайдан сол қолын созған әйелдің бет бейнесі сызылып салынған тостаған бөлігі табылды, бүл VI ғасыр кезеңіне жатады. Барлық зерттелген алаң - 400 шаршы метр, мұнда XII ғасырдан ерте кезге жатпайтын мұсылман зираты болған, қазба жұмыстары кезінде 50-ден астам сүйек басқа жерге қайта қойылды. Жұмыс барысында 1 20 текше метрден астам топырақ аршылды.

XIII-XVI ғғ. кезеңіндегі Отырар қаласының жылтыратылған керамикасының типологиясы.

2004-2006 жылдары әр кезеңге жататын жылтыратылған керамиканы мұқият зерттеу барысында жылтыратылған керамика типтерінің нысандары әзірленді. Қазба жұмыстары кезінде табылған керамиканы жасалған пішіндеріне қарап екі кезеңге бөлуге болады:

1. ХІІ-ХІІІ ғғ.

2. XIII-XVI ғғ.

2007 жылғы маусымда (мамыр-маусым-шілденің басы) Отырар қаласында 2,4,5 қазбаларда жүргізілген зерттеулер барысында жылтыратылған керамиканың көптеген бөліктері табылды.

Қарастырылып отырған кезеңге жататын керамика ашық қорғасын түсті немесе қызыл түске (қызыл-қоңыр) жылтыратылған; қорғасын-қалайы глазуры бар ақ түсті ыдыс, қорғасын-қалайы көгілдір түсті керамика, қорғасын-мыс жалатылған жасыл түсті керамика кеңінен таралған. Қорғасынмен жылтыратылған керамиканың үш қосалқы тобынан әрқайсысы пішіндері мен өрнектері бойынша ерекшеленеді, бүл орайда эпиграфиялық безендірулері бар, таңбалы өрнектелген, нүктелі өрнекті, үш түсті таспамен, жиектері өрнекпен әдіптелген, өсімдік сабақтары бар керамика да бар. Қорғасын түсті жылтыратылған керамика керамиканың басқа түрлеріне қарағанда сан жағынан көп кездеседі. Қара түсті ыдыс сирек. Жылтыр керамикада сонымен бірге ойып салу техникасы, гравюра кездеседі, өрнектер кейде бедерлі келеді, яғни ол жапсырма өрнек пішінді болады. Бүл аталған кезеңде әр алуан жылтыратылған керамика кеңінен таралған. Негізінен табақ, кесе, табақшалар, тостағандар, тәрелкелер, легендер мен вазалар жиі кездеседі. Сонымен қатар әртүрлі пішіндегі шырақтар табылды.

Бұйымдар негізінен өрнектің төмендегідей түрлерімен безендірілген: теңбіл өрнек, бүл геометриялық үйлесіммен салынған, онда көбінесе жасыл реңктер, ашық сары бояу күңгірт тартады. Бұйымның түсі өзгеріп, жылтырақ күңгірттеу реңкке боялады; өсімдік салынған өрнек, онда негізінен көкшіл реңктер басым түседі, күлгін түс - қараяды; геометриялық өрнектеу, онда әртүрлі сызықтық әшекейлер бұрынғыша ыдысты безендіруге қолданылады; эфиграфика, жазулармен безендірілген мұндай ыдыс сирек кездеседі.

Глазурьлердің түсі бойынша жан-жақты сипаттама берілді, бүл мұқият зерттеу кезінде төмендегідей пункттер бойынша сипатталды: глазурьдің типі, сипаты, иленген саздың сапасы мен түсі, ангоб, көркемдік безендіру тәсілдері мен өрнектердің түсі, кездескен түстердің үйлесімдігі, өрнектің элементтері, сондай-ақ кездесетін пішіндердің ерекшеліктері:

1.        Бірінші топтың бөліктері. Жай ақ түсті керамика.

2.        Екінші топтың бөліктері. Ақ түске жасалған гравюра.

3.        Үшінгі топтың бөліктері. Қоңыр және қара түстердің үйлесімдігі.

4.        Төртінші топтың бөліктері. Жасыл және сары түстердің үйлесімдігі.

5.        Бесінші топтың бөліктері. Жасылдың ақпен үйлесімі.

6.        Алтыншы топтың бөліктері. Көкшіл түстің ақпен үйлесімі.

7.        Жетінші топтың бөліктері. Көкшіл және қара түстің үйлесімі.

8.        Эфиграфикасы бар бөліктер не импорт бөліктері.

Күйік-Мардан қаласының керамикалық кешені үш құрылыс қабатына бөлінеді.

Қаланы қазу кезінде біздің тапқан материалдарымыз керамиканың қолданылатын мақсаттарына орай бірнеше түрлерін анықтауға мүмкіндік берді: ас үйлік, асханалық және арнайы мақсатқа арналған керамика. Керамикалық бұйымдардың жекелеген түрін балалардың ойыншықтары, тоқыма станоктарының бөліктері, ұршық.

Ac үй керамикасы. Ac үй керамикалық ыдыстары ішінен жиі кездескендері: қазандар, құмыра-қазандар, тостаған, қақпақтар, таба және тұғырлар. Ac үй керамикасы негізінен соқпалап жасалған, оның жасалған сазы нашар иленген, сондай-ақ отқа төзімді етіп жасалған шамотты және басқа көптеген түрлері де бар.

Шаруашылық-тұрмыстық керамика. Бұлардың қатарына хумдар, хумшалар, су таситын құмыралар жатады.

Асханалық керамика. Бұл құмыралар, тостаған құмыралар, саптыаяқтар тостағандар. Қызыл ангобты керамика жиі кездеседі. Бұйымдардың жасалған сазы өте тығыз келеді. Қызыл ангоб жылтыры үйлесім тапқан. Қызыл ангобты құмыралар, қырлы сақина тұтқалы саптыаяқтар - түркі дәстүріне ұқсайды.

Сондай-ақ қазба кезінде «сүзгі» тәрізді ыдыс табылды, оның ойығы өте тар, бүл «құйғыш» болуы да мүмкін. Ыдыстың төменгі жағы тарылған, сырты сызықтармен өрнектелген, аяқ жағында еміздік тәрізді құйғышы орналасқан, оның ішінде шағын тесік бар. Бұл мойыны тар құмыраларға немесе аузы тар ыдыстарға сұйықтық құю үшін арналған құйғыш болған тәрізді.

Керамикалық ыдыстардың бірнеше бөліктері табылды, онда зоо және антропоморфты белгілер бар. Оның біріншісі - бұл қақпақтың тұтқасы, онда үшкір құлағына, ұзын тұмсығына және үстіндегі жүнінің салынуына қарағанда қасқыр, не түлкі немесе ит бейнеленген, ол үшкір үшбұрышты таяқша түрінде жасалған. Қақпақ орташа иленген қоңыр түсті саздан жасалған. Тұтқаның түбінде бу шығатын тесік бар. Тұтқаның биіктігі – 6 см. Сондай-ақ сол бөлмежайдан қызыл ангобты жақсы иленген қызыл түсті саздан жасалған ыдыс тұтқасы табылды, ондағы жапсырмада әйелдің басы бейнеленген. Оның шаштары мен беті айқын көрінеді. Тұтқаның биіктігі - 4,2 см. Сондай-ақ бет жағы тегістелген жақсы иленген қоңыр түсті саздан жасалған иттің мүсіншесі табылды, оның арқасында жапсырма бар. Сірә, бүл мүсінше шырақ жаққыш болса керек, өйткені, оның арқасында табақша орналасқан.

Х-ХІ ғғ. керамикасы

Керамиканың табылған бөліктері арасында ортағасырлық Қазақстанға жататын, исламның кеңінен таралған және орныққан кезеңімен тұспа-түс келетін глазурьленген (жылтыратылған) керамика кездеседі. Бүл араб жазуымен эфиграфиялық өрнекте безендірілген табақ. Отырар алқабында осы сияқты діни мағынасы бар тілек, өлең, өсиет жазылған табақтар жиі кездеседі, сондай-ақ таза декоративті сипаттағы жазуы бар ыдыстар да бар. Еденге орнатылған ошақтардың үш бөлігі және бір штамптық өрнекпен безендірілген жылжымалы оттық-ошақ табылды. Х-ХІ ғасырларда Оңтүстік Қазақстанның түрғын жайларында бөлменің ортасында еденге қазып орнатылған керамикалық ошақтар кездеседі, оның ішкі жағы әсем безендірілген, оның ішінде айдың бейнелері де салынған. Ойылып, штамп арқылы салынған өрнекпен безендірілген керамикалық оттықта диаметрі 8 см тесік орналасқан. Көлемі шағын мұндай оттықтар құрбандықтар кезінде және салт-жоралғылар жасауда пайдаланған болса керек.

Сонымен, 2007 жылы маусымда табылған Отырар және Күйік-Мардан қалаларының керамикалық кешендері бүл қалалардың әр кезеңдегі қыш бұйымдарын жасау өндірісінің дамуы туралы материалды кеңейте түсуге мүмкіндік береді.

Отырар алқабының аэрофото құжаттамасы жасалды, алқаптағы суландыру жүйелері тексерілді, он алты суландыру жүйесі және одан тарайтын тармақтар мен суландырылатын учаскелер анықталды. 30 басты қондырғылар анықталды және құжатталды. Қаланың 50-ден астам аэрофотографиясы Отырар алқабының мәліметтер базасын едәуір толықтырды. Ұшақпен 20 ұшу сағаты жүзеге асырылды, 4,5 мың шаршы шақырым аумақ суретке түсірілді. Аэрофотографияларды айқындай үшін 1,5 мыңнан астам бақылау GPS нүктесі жасалды. 7 мыңнан астам аэротүсірілім жүзеге асты. 25 жерүсті іздестіру жұмысы атқарылды. Спутниктік мәліметтер өңделді және бұрын қазып алынған материалдарға түзету жүргізілді.

Жиналған материалдарды зертханалық өңдеу басталды.

Сонымен 2007 жылғы белгіленген жұмыс жоспары орындалды, көп материал жиналды, объектілер консервациялау мен мұражайландыру үшін дайындалды.