Сібірдегі алғашқы манихей храмының ашылу және зерттелу тарихы. 2-бөлім

1953-1954 жылдары Қырғызстандағы ақ-Бешім қалашығында табыну ғимараттарын қазу кезінде алынған далалық тәжірибені Л. Р. Кызласов Оңтүстік Сібірге көшірді және 1971-1981 жылдары сәтті қолданылды.Сорга (Хакасия) бассейнінде алғашқы манихей ғибадатханасы табылды және зерттелді, содан кейін 1974 жылдан бастап 8 далалық маусымында қазылған Уйбат өзенінің төменгі ағысында осындай қасиетті ғимараттардың тұтастай топтамасы табылды. Екінші ашылған ғибадатхана-монастырь орталығында кең көлемді, ұзақ мерзімді қазба жұмыстарын жүргізу, олардың нәтижелерін өңдеу және далалық зерттеулерден алынған барлық материалдарды үнемі салыстырмалы және жалпылама талдау жылдар бойы зерттелген 12 ғибадатхана мен қасиетті орындардың нақты діни анықтамасына әкелді.Ежелгі дәуірден келе жатқан ғибадатханалық сәулет өнерінде көрініс тапқан айқындаушы көзқарастар болуы – 7 аспан денелерін құрметтеу осы аспан денелерінің әрқайсысы үшін және қасиетті маңызды ғарыштық құбылыстар үшін әр түрлі болатын діни ғимараттардың сәулет-планиграфиялық символизмінің дамуы мен канонизациясына әкелді.Ал-Масуди (Х ғ.) шығармасындағы манихей ғибадатханаларының геометриялық әралуандылығының тізбесін аш-Шахристани (XII ғ.) және ад-Димешки (XIV ғ.) дәлелдерімен растауға және толықтыруға болады.Бұл мәліметтер Л.Р. Кызласовқа қазба жұмыстары кезінде кездескен Хакасияның ғибадатханалық ғимараттары мен екі діни орталығының ғибадатханаларының бұрын-соңды болмаған алуан түрлілігін түсінуге мүмкіндік берді. Ежелгі заман туралы ғылым болып табылатын манихей храмдары тек сібіртануда ғана емес, сонымен бірге жалпы түркологиялық шығыстануда да жаңа бетті ашты және содан бері әлі күнге дейін археологтарға белгісіз болып келеді және солай болып қала береді.